Әмен Қайдаров

Әмен Әбжанұлы Қайдаров (1923 жылғы 3 маусым, Қарағанды облысы, Нұра ауданы, Жіңішке ауылы — 2015 жылғы 5 ақпан, Алматы) — қазақстандық тұңғыш теледидар аниматоры, суретші, кинорежиссер, профессор, Қазақ КСР-нің Еңбек сіңірген өнер қайраткері (1974), Қазақ КСР-нің Мемлекеттік сыйлығының (1980) және «Платинды Тарлан» сыйлығының лауреаты, «Барыс» және «Парасат» ордендерінің иегері, Екінші дүниежүзілік соғыстың ардагері, Қазақстанның мәдениет және ақпарат саласының үздігі. Ол 1941–1946 жылдары Оңтүстік-Батыс, Дон, Сталинград, Бірінші Украин майдандарында радист-байланысшы болып қызмет етті. Соғыстан кейін Н. В. Гоголь атындағы Алматы көркемсурет училищесін 1951 жылы бітіріп, «Қазақстан әйелдері» журналының көркемдік редакторы, «Ара» журналында қызметкер болып еңбек етті. 1965 жылы Мәскеудегі Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтының мультипликация қоюшы суретшілер бөлімін тәмамдап, 1966 жылы сценаристер мен режиссерлердің жоғары курстарын аяқтады. 1965 жылдан «Қазақфильм» киностудиясында мультипликация цехының негізін құрып, оны басқарды; 1970 жылдан мультбірлестіктің көркемдік жетекшісі, 1975 жылдан ҚазКСР Кинематографистер одағының хатшысы, 1983–1991 жылдары Қазақстан суретшілер одағы басқармасының хатшысы болды. 1993 жылдан Т. Жүргенов атындағы оқу орнында анимация пәнінен оқытып, кейінгі атауы Қазақ ұлттық өнер академиясында ұлттық анимация мектебін қалыптастыруға күш салды. Қазақ анимациясының негізін қалаған қайраткер ретінде ол тұңғыш түрлі түсті анимациялық фильм — «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» (1967) арқылы отандық мультипликацияның іргесін қалады; бұл фильм 1968 жылы Ленинградтағы Бүкілодақтық кинофестивальде, 1975 жылы Нью-Йорктегі халықаралық фестивальде жүлде алды. Әмен Қайдаров «Құйыршық» (1969), «Жанар» (1972), «Күн сәулесінен пайда болған көжек» (1975), «Ақсақ құлан» (1968), «Қожанасыр – құрылысшы» (1970), «Қырық өтірік» (1978), «Сиқырлы кілем» (1981), «Лаула» (1981, сценарий авторы), «Тағдыр» секілді анимациялық картиналардың режиссері әрі авторы болды; графика, плакат, карикатура жанрларында да өнімді еңбек етіп, 1952–1967 жылдары қырыққа жуық саяси плакат жасады, көптеген портреттер мен пейзаждардың авторы атанды. Оның бастамасымен қазақ мультипликаторлары тек ұлттық өнерді дамытып қана қоймай, қырғыз, түрікмен, тәжік анимациясының алғашқы қадамдарына да шығармашылық қолдау көрсетті; бұл кезең қазақ анимациясының «алтын дәуірі» ретінде бағаланып, графикалық және қуыршақ фильмдердің саны жүзге жуықтады. Ұстаз ретінде ол өнер академиясы жанынан бөлім ашып, кейін анимация кафедрасын құруға ұйытқы болды, көптеген жас режиссер мен суретшіге жөн сілтеді. Соңғы жылдары ол Қазақстанда дербес ұлттық анимациялық студия құру ісін күн тәртібіне айналдырып, балалар экран кеңістігін отандық кейіпкерлермен байыту идеясын жанкештілікпен қорғады.

Еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланды: 1971 жылы КСРО-ның «Құрмет белгісі» орденімен, 1974 жылы Қазақ КСР-нің Еңбек сіңірген өнер қайраткері атағымен, 1980 жылы «Ақсақ құлан», «Қожанасыр – құрылысшы», «Қырық өтірік» және өзге де фильмдер топтамасы үшін Қазақ КСР-нің Мемлекеттік сыйлығымен, 1985 жылы «Отан соғысы» орденімен, КСРО-ның мерекелік медальдарымен марапатталды; тәуелсіз Қазақстан кезеңінде «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл» (2001) және 20 жыл (2011) медальдарын, «Платинды Тарлан» сыйлығын (2002), «Парасат» орденін (2003), «Жуков» медалін (2004), «Украинаны қорғағаны үшін» медалін (2005), «Қазақстан Республикасының Мәдениет саласының үздігі» және «Ақпарат саласының үздігі» төсбелгілерін (2012), ІІІ дәрежелі «Барыс» орденін (2012), «Жыл адамы – Алтын адам» ұлттық сыйлығын (2013) алды; «Еңбек ардагері» медалі мен «Құрмет» грамоталарының иегері болды. Ол — ҚР Суретшілер, Кинематографистер, Дизайнерлер, Журналистер одақтарының және халықаралық мультипликаторлар ассоциациясының (ASIFA) мүшесі. Қазақ қоғамы оны ұлттық анимация өнерін жарты ғасыр бұрын әлемге танытқан тұлға ретінде құрмет тұтады; 92 жасында дүниеден өткен Қайдаровтың шығармашылық жолы — ел руханиятына өшпес із қалдырған аңыз. Оның өмірлік күресі — ұлттық анимацияның институционалдық негізін нығайтып, балалар екран кеңістігін қазақ ертегілері мен кейіпкерлерімен толтыру миссиясы — бүгін де өзектілігін жоғалтпай отыр.

Отбасында әкесі Әбжан Хайдаров (1890–1975) мен анасы Зейнеп Хайдарова (1900–1983) мұғалім болған. Жұбайы — Валентина Константиновна Хайдарова (1928 ж.т.), шығармашылық қызметкер. Ұл-қыздары: Кәрім (1952 ж.т.) және Вера (1954 ж.т.); немерелері Данияр (1977 ж.т.), Әнел (1974 ж.т.), Айжан (1980 ж.т.); шөберелері Әнуар (1999 ж.т.), Тимур (2000 ж.т.), Варвара (2005 ж.т.).

Қазақстандық тұңғыш телевизия аниматоры Әмен Қайдаровтың есімі Алматы қаласы Бостандық ауданына қарасты көшелердің біріне берілген. Көшенің ұзындығы - 800 метр.